محیط بانی در ایران؛ سختی های زیاد، امنیت کم!

به گزارش تهران خبر و به نقل از تسنیم، الهه پهلوان؛ کارشناس و فعال محیط زیست نوشت: یکی از مهمترین دغدغه‌ها در حوزه محیط‌بانی، کمبود نیروی انسانی است؛ که علاوه بر کمبود نیرو، کمیت و کیفیت محیط‌بان در مناطق مختلف تحت حفاظت و مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست تفاوت‌‌های چشمگیری  باهم دارند، اما هیچ منطقه‌ای نیست که با مشکل کمبود نیرو دست‌وپنجه نرم نکند.

آذر ماه 1403 سرهنگ جمشید محبت‌خانی در این خصوص اعلام داشتند: نسبت به نمودار سازمانی 50 درصد کمبود نیروی محیط بان در کشور مشهود است و بر اساس پیگیری و مکاتبه‌های انجام شده، سالانه جذب 250 نیرو برای این سازمان سهمیه در نظر گرفته شده است.

سرهنگ محبت‌خانی به کمبود چهار هزار نیروی محیط‌بان در کشور اشاره داشت و گفت: جذب 250 نیروی طی یک سال فقط برای جایگزینی بازنشستگان کفایت می‌کند و به سرانه موجودی سازمانی افزوده نمی‌شود. و در واقع هر محیط‌بان اکنون به جای 2 نفر انجام وظیفه می‌کند! با این وجود، آزمون استخدامی سازمان حفاظت محیط زیست هرساله برگزار می‌شود، و محیط‌بانی یکی از پست‌های شغلی مورد نیاز سازمان است. ظرفیت هر استان مشخص است و اصولاً در دفترچه راهنمای آزمون درج می‌شود. داوطلبین باید شرایط اختصاصی زیر را دارا باشند:

 1ـ داوطلبان باید دارای حداقل 165 سانتی متر قد و BMI (شاخص حجم بدن) بین 18.5 الی 29.9 باشند 2ـ حداکثر سن داوطلب 25 سال (مرد)، دارای مدرک دیپلم و برخوردار از کارت پایان خدمت سربازی باشد 3ـ با توجه به ماهیت شغل محیط‌بان، داوطلب باید آمادگی لازم برای خدمت به صورت شبانه‌روزی در پاسگاه‌های محیط‌بانی استان مورد درخواست را دارا باشد 4ـ پذیرفته‌شدگان نهایی حداکثر تا دو ماه پس از اعلام نتایج گزینش ملزم به اخذ گواهینامه پایه دوم یا سوم اتومبیل و موتور سیکلت است. صدور حکم کارگزینی پس از ارائه گواهینامه‌های مذکور صورت خواهد پذیرفت 5ـ موفقیت در سنجش آمادگی جسمانی (حداقل 40 درصد نمره) الزامی است و در صورت عدم موفقیت داوطلب در آزمون مذکور، داوطلب از ادامه فرآیند استخدام حذف خواهد شد 6ـ دوره آموزش بدو خدمت پذیرفته‌ شدگان نهایی به صورت شبانه‌روزی و در دانشکده محیط زیست برگزار خواهد شد 7ـ شغل مأمور اجرایی محیط زیست (1)، «برای پست محیط‌بان راننده» در نظر گرفته شده است. 8ـ شغل مأمور اجرایی محیط زیست (2)، برای پست «محیط‌بان نگهبان» در نظر گرفته شده است. 9ـ شغل مأمور اجرایی محیط زیست (3)، برای پست «محیط‌بان اسلحه‌دار» در نظر گرفته شده است. 10ـ شغل مأمور اجرایی محیط زیست (4)، برای پست «محیط‌بان جانشین» در نظر گرفته شده است. 11ـ شغل مأمور اجرایی محیط زیست (5)، برای پست «محیط‌بان» در نظر گرفته شده است. 12ـ شغل مأمور اجرایی محیط زیست (6)، برای پست «محیط‌بان قایقران» در نظر گرفته شده است. 13ـ در شغل مأمور اجرایی محیط‌ زیست دارندگان «معافیت پزشکی»، امکان شرکت در آزمون را ندارند.

حتی اصولا محیط‌بانانی که برای تبدیل وضعیت از پیمانی به رسمی مشکل دارند، می‌توانند در این آزمون شرکت و در صورت اخذ نمره حد نصاب، نسبت به تبدیل وضعیت خود اقدام کنند. علی‌ایحال، پذیرفته شدگان از مرحله اول یک ارزیابی‌های تکمیلی در پیش دارند، در این مصاحبه سطح علمی، میزان اطلاعات عمومی و رویت سلامت فیزیکی، توانایی مذاکره و بیان مطالب هر یک از متقاضیان سنجیده می‌شود، تا در نهایت نسبت به انتخاب افراد واجد شرایط استخدام اقدام شود. در صورت موفقیت در این مرحله نیز می توانند مشغول خدمت شوند.

در خصوص نیروهای قراردادی که سال‌هاست در کسوت محیط‌بان در محیط زیست مشغول به کارند و شرایط استخدام را ندارند (مثلاً به به دلیل سن بالا) و در تبدیل وضعیت از پیمانی به رسمی مشکل دارند، جمشید محبت‌خانی فرمانده یگان حفاظت محیط زیست کشور در مصاحبه‌ای با عنوان “محیطبانان قراردادی‌‌ از استخدام جاماندند” پیشتر عنوان کرده بودند: سازمان امور استخدامی با این درخواست به‌واسطه شرایط سنی و… موافقت نکرده است،‌ منتها رئیس سازمان حفاظت محیط زیست پیگیر بوده است تا خارج از سهمیه قراردادی و شرکتی، نیروهایی که سختکوش هستند را با آزمون داخلی استخدام کند.

علی‌ایحال افرادی که حد نصاب نمره را در مرحله اول کسب کرده اند و برای مصاحبه به مرحله دوم دعوت می‌شوند. در ابتدای امر یک فرم خود اظهاری در خصوص سلامت از آنها خواسته می‌شود و پس از آن خوشبختانه معاینات پزشکی و طب کار توسط پزشک معتمد سازمان حفاظت محیط زیست صورت می‌گیرد. پس از معاینه پزشکی (مانند سنجش سنجش سلامت اسکلت بدن، بینایی، ضربان قلب، بی اِم آی بدن و…) و تست ورزش (پرش، دویدن و…) در مرحله بعد مصاحبه روانشناسی و سوالاتی از قبیل ترس از ارتفاع یا ترس از تاریکی، واکنش در برابر حمله احتمالی یک حیوان و… بررسی می شود؛ پس از این مرحله سوالات تخصصی در مورد محیط زیست آغاز می‌شود. در واقع متقاضی شغل محیط‌بانی، پس از موفقیت از این مراحل جذب می‌شود!

در خصوص آموزش و اقدامات پس از جذب نیز، در اردیبهشت ماه 1403 سید ابوالقاسم موسوی رئیس مرکز آموزش محیط‌ زیست و تربیت محیط‌بان سازمان در تبیین برنامه‌های آموزشی محیط‌‌بانان عنوان کرده بودند: برای آمادگی جسمانی محیط‌بانان و توان‌افزایی آنان در حوزه انتظامی حسب برنامه‌ریزی انجام شده و مقرر است که ادارات کل حفاظت محیط زیست استان‌ها با راهبری فرماندهی یگان حفاظت سازمان شرایط حضور محیط‌بانان را در نزدیکترین باشگاه‌های ورزشی و انتظامی محل خدمت فراهم کنند تا این آموزش‌ها طی سال به‌طور مستمر ادامه یابد.

در خصوص اینکه در سایر کشورها انتخاب محیط‌بان چگونه است می‌توان برگرفته از مطلب انتشار یافته  با عنوان”محیط‌بانان آمریکایی،‌ کانادایی، استرالیایی و آفریقایی چقدر درآمد دارند و چگونه کار می‌کنند؟” گفت: برای محیط‌بان شدن در امریکا باید مدرک دانشگاهی مرتبط با این شغل را داشت؛ مدارکی مانند مدیریت پارک و اوقات فراغت، مطالعات زیست محیطی، علوم محیط زیست، مدیریت محیط زیست، حیات وحش و جنگلداری، مدیریت حیات وحش و… دانش آموزان کالج در کنار گرفتن این مدارک برای استخدام به عنوان یک محیط‌بان باید تجربه کاری هم داشته باشند تا با توجه به مدرک تحصیلی و تجربه کاریشان به آنها درجه‌ای داده شود و یا محیط بانان در کانادا باید منابع طبیعی را مدیریت و امنیت عمومی را در پارک ها یا مناطق عمومی برقرار کنند. آنها باید فعالیت های دیگری هم چون کمک به دانشمندان در انجام تحقیق، نظارت بر حیات وحش، جابجایی حیوانات در صورت لزوم و… را هم انجام دهند.

محیط‌بانان کانادا همچنین باید جلوی شکار غیرقانونی را بگیرند و علیه اینگونه فعالیت‌ها مدرک جمع کنند. یک دانش آموز دبیرستان کانادایی برای تبدیل شدن به یک محیط‌بان باید نمره‌های بالایی در زیست شناسی، تربیت بدنی، جغرافیا و ریاضی داشته باشند. در واقع کسی که در کانادا می خواهد یک محیط بان شود باید این ویژگی‌ها را داشته باشد: مدرک کمک‌های اولیه از یک بیمارستان معتبر و مشخص، گواهی نامه رانندگی، نداشتن هیچ سابقه جنایی، داشتن بدنی قوی و نداشتن مشکلات جسمانی.

گفتنی است در این کشور محیط بانان همان قدرت بدنی را دارند که آتش نشان ها دارند؛ وضعیت در استرالیا اندکی متفاوت است؛ محیط بانان در استرالیا بدون داشتن هیچگونه مدرک محیط بانی هم می توانند این کار را انجام دهند، اما با داشتن مدرک و تجربه به شکل راحت تری می توان در استرالیا یک محیط بان شوند. روش دیگری هم که می شود در این کشور یک فرد محیط بان شوند دریافت مدرک دانشگاهی مانند جغرافیا است. همچنین با کارآموزی در حفاظت از زمین ها و مدیریت زمین هم می توان در استرالیا تبدیل به یک محیط بان شد.

با وجود شرایط جذب فوق الذکر، شغل محیط‌بانی با وجود تمام سختی‌ها با کاستی‌ها و چالش‌هایی مواجه است و یکی از مهمترین این موارد نداشتن امنیت جانی می باشد! قانون بکارگیری سلاح یکی از چالش‌های این حوزه محسوب می‌شود. در این خصوص برگرفته از مقاله شهیدی رضوی و پاک نیت (1397) با عنوان “نقد و بررسی قانون بکارگیری سلاح در رابطه با محیط‌بانان” می‌توان گفت: طبق ماده ٤ دستورالعمل خدمتی گارد محیط زیست، محیط‌بان کسی است که مسئولیت اجرای قوانین و مقررات شکار و صید و حفاظت و بهسازی محیط زیست را در سطح حوزه استحفاظی خود بر عهده داشته و در زمینه حفاظت از حیات وحش، اکوسیستم، جلوگیری از آلودگی محیط زیست، ممانعت از تجاوز به مناطق تحت کنترل سازمان و منابع طبیعی در حوزه استحفاظی خود اقدام می‌کند و همچنین بر اساس ماده ٢٧ همین دستورالعمل، محیط‌بانانی که ضابط قضایی هستند، در شرایط ضروری هنگام انجام وظیفه قانونی و در اجرای ماموریت‌های محوله برای کشف و تعقیب جرائم، در شمار نیروهای مسلح قرار گرفته و می‌توانند طبق قانون بکارگیری سلاح، از اسلحه سازمانی خود استفاده کنند.

در ادامه این مقاله آمده است: در ماده 32 آیین‌نامه اجرایی قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست مصوب شده است که افراد گارد محیط زیست به سلاح مناسبی که نوع آن با موافقت وزارت دفاع تعیین می‌شود، مجهز می‌گردند. طبق تبصره 1 ماده 33 دستورالعمل خدمتی گارد محیط زیست، سلاح ارشد محیط‌دار، افسر محیط‌دار و محیط‌دار از نوع سلاح کمری و سلاح محیط‌بان غیرکمری است.

سلاح سازمانی محیط‌بانان تفنگ کلاشنیکف است. کارخانه روسی سازنده این سلاح از سال 1947 تولید این اسلحه جنگی را آغاز کرده است. با اینکه در سال‌های بعد این اسلحه تغییراتی داشته، اما از فناوری پیشرفته‌ای برخوردار نیست. تفنگ کلاشنیکف برای جنگ‌های چریکی و پارتیزانی طراحی شده است. سربازان در جنگ‌ها و درگیری‌های نزدیک از آن استفاده می‌کنند و هدفشان از بین بردن دشمن است، بنابراین نیازی به نشانه‌گیری دقیق ندارند که تیر حتماً باید به کمر به پایین یا بالای کمر اصابت کند. هدف آن‌ها کشتن در فواصل نزدیک است و گاهی فقط اسلحه را به سوی دشمن گرفته و به‌صورت رگبار شلیک می‌کنند. تفنگ کلاشنیکف در فاصله 100 متر حدود 10 تا 20 سانتی‌متر خطا دارد.

حال تصور کنید که محیط‌بان در کوهستانی برفی، در دمای بین 20 تا 30 درجه زیر صفر، با شکارچی متخلف روبه‌رو و درگیر می‌شود. یکی از آن‌ها در نقطه‌ای مرتفع و دیگری در نقطه‌ای پست قرار دارد. یعنی محیط‌بان باید در آن شرایط به‌گونه‌ای نشانه‌گیری کند که افت تیر را نیز در نظر بگیرد. این موضوع بسته به این است که محیط‌بان از پایین به بالا یا از بالا به پایین شلیک کند. علاوه بر این، باید لغزندگی زیر پای محیط‌بان در شرایط برفی و یخبندان، صخره‌های ناهموار، ضربان شدید قلب ناشی از استرس و ترشح آدرنالین در آن لحظه و احتمال لرزش بدن به دلیل سرمای زیاد را هم در نظر گرفت. همچنین شکارچی متخلف ممکن است پشت صخره‌ها پناه گرفته باشد. در چنین شرایطی، محیط‌بان چگونه می‌تواند تنها به کمر به پایین شلیک کند و درعین‌حال قوانین به‌کارگیری سلاح را به‌طور کامل رعایت کند؟

با بررسی فنی و تخصصی می‌بینیم که شرایط یک تیراندازی دقیق و استاندارد وجود ندارد و بدون تردید، کلاشنیکف اسلحه مناسبی برای محیط‌بانان نیست. شکارچیان متخلف معمولاً از تفنگ‌های ساچمه‌زنی یا تفنگ‌های گلوله‌زنی مجهز به دوربین استفاده می‌کنند. گاهی نیز مشاهده شده است که از سلاح‌های جنگی مانند ژ3 و کلاشنیکف بهره می‌برند.

در تفنگ‌های ساچمه‌زنی، هر تیر شامل تعداد زیادی ساچمه است. در این تفنگ‌ها، نیازی به نشانه‌گیری دقیق نیست و کافی است لوله اسلحه به سمت هدف گرفته شود؛ پس از شلیک، ساچمه‌ها در شعاع مشخصی (بسته به فاصله) پخش می‌شوند. برد تیر در این اسلحه‌ها حدود 150 متر است. در مقابل، تفنگ‌های گلوله‌زنی که برخی از آن‌ها مجهز به دوربین هستند، دقت بالایی در تیراندازی دارند و تیرانداز می‌تواند از فواصل زیاد، با کمترین خطا به سمت هدف شلیک کند. معمولاً قیمت یک تفنگ گلوله‌زنی با دوربین چندین برابر یک تفنگ کلاشنیکف است.

اگر به این موارد کارشناسانه نگاه کنیم، می‌بینیم که در تمامی شرایط، نبردی نابرابر بین شکارچی متخلف و محیط‌بان وجود دارد؛ حتی زمانی که هر دو از تفنگ کلاشنیکف استفاده کنند! علت این نابرابری حتی در سلاح یکسان این است که شکارچی متخلف آزادانه تیراندازی می‌کند، اما محیط‌بان موظف است، در صورت امکان، طبق تبصره 3 بند 10 ماده 3 قانون به‌کارگیری سلاح توسط نیروهای مسلح، مراحل را رعایت کند. یعنی ابتدا تیر هوایی شلیک کند، در مرحله بعد تیراندازی به کمر به پایین انجام دهد و در نهایت مجاز به تیراندازی از کمر به بالا خواهد بود. این موضوع برای محیط‌بانان چالش‌برانگیز شده است.

دومین مورد وسعت محیط و سطح تحت پوشش هر محیط‌بان است؛ طبق مقاله ابراهیمی و همکاران (1396) با عنوان “مروری بر قوانین حقوقی حمایتی از محیط‌بانان، حلقه مفقوده از حافظان بی‌حفاظ محیط‌زیست”، استانداردهای جهانی برای حفاظت از عرصه‌های طبیعی به ازای هر 4000 هکتار، یک محیط‌بان را در نظر می‌گیرند. در حالی که در ایران، به ازای هر 40,000 هکتار تنها یک محیط‌بان وجود دارد. این مسئله حفاظت از زیست‌بوم را برای محیط‌بانان ایرانی دشوار کرده است.

تعداد محیط‌بانان در کشور، با وجود مسئولیت‌های فراوان، کافی نیست. محیط‌بانان همواره با خطرهایی مانند درگیری مسلحانه، زندگی در مناطق بیابانی و کوهستانی، مواجهه با تله‌های انفجاری و آتش‌سوزی‌ها روبه‌رو هستند. بنابراین، حمایت از آن‌ها باید در اولویت برنامه‌های دولت قرار گیرد.

به دلیل دشواری‌های این شغل، طبق گفته‌های فرمانده یگان حفاظت محیط زیست کشور در سال 1401، بسیاری از پذیرفته‌شدگان که مراحل استخدام را طی کرده و در نهایت محیط‌بان شده بودند، پس از مواجهه با سختی‌های این حرفه، از ادامه کار انصراف دادند! این انصراف‌ها باعث از بین رفتن سهمیه‌های استخدامی شده است.

البته، باوجود همه سختی‌های این شغل (مانند شبانه‌روزی بودن، شیفت‌های طولانی، و دشواری‌های فیزیکی)، افراد زیادی هستند که از روی غیرت، عشق و علاقه، پای این کار ایستاده‌اند و سزاوار حمایت‌های قانونی هستند.

بر همین اساس، اشاره به گزارشی از هم‌میهن که در 19 دی 1403 با عنوان “زیر سایه تیغ” منتشر شد، ضروری است: در یک دهه گذشته، حکم اعدام هشت محیط‌بان در ایران رسانه‌ای شده و جان شش نفر از آن‌ها نجات یافته است. اسامی این محیط‌بانان عبارت‌اند از: سعید مومیوند، اسعد تقی‌زاده، علی افضلی، غلامحسین خالدی، قربان‌محمد دبیری، وطن نوروزی، برومند نجفی و محمدامین خوارزمی.

از میان این افراد، علی افضلی، محیط‌بان اهل راین، پس از 10 سال حبس، اعدام شد. در حال حاضر، محمدامین خوارزمی، محیط‌بانی که در آستانه بازنشستگی و دارای سابقه‌ای حدود 29 سال است، از سال 1401 درگیر این پرونده بوده و حکم اولیه اعدام را دریافت کرده بود. این حکم در شعبه 39 دیوان عالی کشور در حال رسیدگی و هنوز قطعی نبود.

خوشبختانه، با تأکید معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط زیست بر حمایت قضایی از محیط‌بانان، با پیگیری‌های دفتر حقوقی و امور مجلس و تلاش وکلای مجرب، حکم اولیه صادره برای محیط‌بان کرمانی (که به موجب آن به قتل عمد متهم شده بود)، در دیوان عالی کشور نقض و برای بررسی دوباره به استان کرمان ارسال شد.

انتهای پیام/