شخصیت‌های «سووشون» در حنجره‌های ۵۵ سال بعد

از اولین انتشار رمان «سووشون» ۵۵ سال می‌گذرد. اثر جاودانه سیمین دانشور و یکی از آثار برجسته ادبیات معاصر ایران که در دل خود داستانی پرفراز و نشیب از رنج، امید و مبارزه را به تصویر می‌کشد. رمانی که روایتگر زندگی زری و یوسف است؛ دو شخصیت که در سایه دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی دوران پرتلاطم ایران، در جست‌وجوی هویت و آزادی در دل سرزمین‌شان هستند.

به گزارش اعتماد، در این داستان، رنج‌های بی‌پایان، عشق‌های سوزان، امیدهای پرمخاطره و مبارزات جانفرسا در دل تاریخ پرتنش دهه ۱۳۲۰ و دوران اشغال ایران توسط نیروهای بیگانه نمایان می‌شود. سیمین دانشور در این اثر سترگ، تنها به چالش‌های سیاسی و اجتماعی زمانه‌اش نپرداخته، بلکه با مهارت و ظرافتی بی‌نظیر، در عمق روابط انسانی و روحیات درونی شخصیت‌ها نفوذ کرده و عواطف و دغدغه‌های آنان را در بطن جامعه‌ای دگرگون شده به نمایش گذاشته است. 

با انتشار کتاب صوتی این اثر که از سوی انتشارات خوارزمی و موسسه آوانامه تولید شده، فرصتی دوباره برای بازخوانی این شاهکار ادبی فراهم شده است. نسخه صوتی «سووشون» که با حضور چهل گوینده و به شکل «فول کست» به اجرا درآمده، تجربه‌ای نو و بی‌نظیر برای شنوندگان فراهم آورده است.

این اجرای نمایشی، نه تنها عواطف و احساسات پیچیده داستان را به شیوه‌ای دلنشین منتقل می‌کند، بلکه عمق و غنای اثر را به شکلی متفاوت ارایه می‌کند. در این گزارش، با چهار نفر از گویندگان این نسخه صوتی گفت‌وگو کرده‌ایم. گفت‌وگویی که در آن از چالش‌های اجرای این اثر و تاثیری که کتاب صوتی بر قلب و ذهن مخاطبان می‌گذارد، سخن به میان آمده است. 

صداها چطور تصاویر را خلق می‌کنند؟ 

بازیگران هنگام اجرا در صحنه تئاتر یا سکانسی از فیلم سینمایی، مجموعه‌ای از ابزارها و امکانات را در اختیار دارند که به آن‌ها در ایفای نقش کمک می‌کند. از نورپردازی و طراحی صحنه و لباس گرفته تا حضور بازیگران دیگر و نقش‌های مقابل که در شکل‌گیری حس و حال شخصیت در بازیگر کمک رسانند.

 اما در تولید کتاب صوتی هیچ کدام از این موارد وجود ندارد، اول اینکه گوینده هنگام ایفای شخص در استودیو قرار دارد و جز یک میکروفن و کتابی که مقابلش قرار دارد، ابزار دیگری برای درک و دریافت شخصیت و انتقال آن به شنونده ندارد. البته پشت شیشه استودیو فردی به عنوان ناظر تولید هست که نقش کارگردان را ایفا می‌کند و توصیه‌ها و راهنمایی‌هایی هنگام اجرا به گوینده می‌دهد و این همه چیزی است که فرد هنگام اجرا در اختیار دارد.

بنابراین بخش زیادی از مواردی که او هنگام اجرا باید برای خلق موثر به کار بگیرد، ذهنی و درونی است. گوینده کتاب با تکیه بر تجربه خود از زندگی و نقش‌هایی که ایفا کرده به یک جمع‌بندی در ساخت تصویر ذهنی شخصیت نمایشی خود می‌رسد و از آن پس سعی می‌کند با لحن‌های متفاوت، بالا و پایین بردن صدا، گریه، خنده و… این حس را برای شنونده ادراک‌پذیر کند. حال برای دست یافتن به این منظور هر کس شیوه منحصر به خود را دارد. سحر بیرانوند (گوینده نقش زری) که علاوه بر گویندگی کتاب صوتی، در دوبله و بازیگری تئاتر هم فعالیت دارد، از همذات‌پنداری عمیق با شخصیت زری می‌گوید.

 اینکه با تمرکز بر تغییرات احساسی و شناخت شخصیت، به جزییات درونی زری نزدیک شده و سعی کرده این تغییرات را در صدای خود منعکس کند. او معتقد است دوگانه شخصیت زری در وجود خود او نیز وجود دارد: «شاید من به نوعی ویژگی‌هایی که در خود دارم به من کمک می‌کند تا به این نقش نزدیک‌تر شوم، من زری را در خودم دارم، زیرا تغییرات زیادی در زندگی‌ام داشته‌ام. از شغل قبلی‌ام گرفته تا تحصیل و تحولاتی که در مسیر کاری‌ام به وجود آورده‌ام، همگی می‌توانند تاثیرگذار باشند.

این تغییرات باعث می‌شود که بتوانم بهتر با شخصیت زری همذات‌پنداری کنم و به او نزدیک باشم.» او درباره تغییراتی که در طول داستان برای زری اتفاق می‌افتد، توضیح می‌دهد: «در آغاز داستان، نقش من به عنوان زری به نوعی با احتیاط و تلاش برای حفظ خانواده آغاز می‌شود. اما وقتی که خانواده تهدید می‌شود و مرگ یوسف باعث بروز تباهی می‌شود، این تغییر شرایط به تدریج باعث تحول در شخصیت زری می‌شود. 

به عنوان گوینده، این تغییر شخصیت و تحول آن از یک زن آرام و محتاط به یک زن در حال تجربه بحران، برای من از اهمیت زیادی برخوردار بود. این دوگانگی را من در شخصیت خودم هم دارم.» او تاکید می‌کند که اجرای این نقش به واسطه تغییرات درونی شخصیت زری، از یک زن آرام به فردی مبارز، چالش‌های احساسی و اجرایی زیادی برای او به همراه داشته است: «در این نوع کار، اجرا چیزی بیشتر از روایت است و شخصیت باید به گونه‌ای بازی شود که دقیقا مانند یک بازیگر روی صحنه عمل کند. 

اگر شخصیت گریه می‌کند، من هم با آن شخصیت گریه می‌کنم؛ اگر دیوانگی به سرش می‌زند، من هم به آن دیوانگی دچار می‌شوم. این یک نوع چالش است که برای بازیگر در استودیو وجود دارد. وقتی از استودیو بیرون می‌آیم، احساس می‌کنم که نبردی را پشت سر گذاشته‌ام. تبدیل شدن به یک شخصیت دیگر و سپس بازگشت به خودم، تجربه‌ای است که برای کسانی که تجربه بازیگری دارند بهتر جا می‌افتد.» 

فریبا متخصص (گوینده نقش عمه خانم) که او نیز بازیگر باتجربه سینما و تلویزیون است، به تازگی پا به عرصه اجرای کتاب صوتی گذاشته و در بدو ورود، در سه کتاب کلیدر، جنگ و صلح و سووشون نقش‌هایی اصلی را به عهده داشته است. شیوه او در اجرا کمی متفاوت‌تر بوده و با تکیه بر تجربه سینمایی خود راهی جالب‌تر در پیش گرفته است. او از ابزارهایی برای تولید صداهای واقعی برای القای حس نقش استفاده می‌کند. متناسب با هر نقش، چیزی با خود به استودیو می‌برد و از آن‌ها برای تولید صداهای صحنه استفاده می‌کند.

 او برای اجرای نقش عمه خانم از صدای قل‌قل قلیان و زرورق و… برای افزایش واقعی بودن اجرا استفاده کرده است. متخصص می‌گوید: «برای نقش «عمه خانم» در صحنه‌هایی که با دود و دم همراه بود، نمی‌توانستم تنها با دیالوگ حس را منتقل کنم. بنابراین در خانه فکر کردم و وسیله‌هایی را پیدا کردم که بتوانند افکت‌های صوتی ایجاد کنند. از زرورق سیگار استفاده کردم و چیزی که بشود با آن صدای قل‌قل ایجاد کرد تا همزمان با دیالوگ‌ها حسی واقعی‌تر ایجاد شود. اینها واقعا به من کمک می‌کند. »

او نقش حرکت‌های گوینده در استودیو را هم در کمک به ایفای نقش خود موثر می‌داند و می‌گوید: «در پروژه «جنگ و صلح»، نقش کنتس را داشتم که فکر کردم نیاز به بادبزنی خاص دارد. اگرچه نمی‌توانستم لباس مناسب نقش را به محل ضبط ببرم، اما داشتن بادبزن به من کمک کرد که حس کنتس را بهتر منتقل کنم. این ابزارها شاید کوچک به نظر برسند، اما در عمق‌بخشی به نقش تاثیر زیادی دارند. نمی‌گویم بازیگری که این کارها را نمی‌کند ضعیف یا قوی است، اصلا، فقط اینکه به خود من خیلی کمک می‌کند. 

لباس‌های فاخر و عناصر کلاسیکی مانند بادبزن‌های قدیمی، خود به تنهایی می‌توانند در شکل‌دهی کاراکتر نقش موثری داشته باشند. حتی حرکت ساده بادزدن یک ریتم و وقار خاص به شخصیت می‌بخشد که درک آن برای بازیگر بسیار کمک‌کننده است. البته این ابزارها جایگزین استعداد یا قدرت بازیگری نمی‌شوند، اما من شخصا معتقدم استفاده از چنین المان‌هایی می‌تواند اجرای نقش را واقعی‌تر و ملموس‌تر کند. »

ناهید مسلمی دیگر گوینده این کتاب صوتی است. که نقش پیرزن روستایی را دارد که داستان سوگ سیاوشون را برای زری تعریف می‌کند. او نیز سالیان سال است که در تئاتر و نمایش‌های رادیویی فعالیت مستمر دارد و از روی علاقه شخصی دوست دارد کار کتاب صوتی را هم ادامه دهد. ناهید مسلمی بر تجربه عمیقش در تئاتر و رادیو تاکید می‌کند و تصویرسازی ذهنی را عامل موفقیت در اجرای نقش‌ها می‌داند. او می‌گوید: «من حدود ۴۰ سال تئاتر کار کردم، فکر می‌کنم تجربه‌ام در تئاتر و رادیو خیلی کمک کرده که وقتی نقشی را بازی می‌کنم، تصاویر کاملا جلوی چشمم باشد. اگر این تصاویر در ذهنم نباشد، اصلا برای مخاطب باورپذیر نیست.

فکر می‌کنم اگر یک درصد هم موفقیتی در کارم بوده، به خاطر همان باوری است که مردم نسبت به شخصیت‌هایی که بازی کردم، پیدا کردند. هر وقت کارهای رئال انجام دادم، مردم بعد از نمایش می‌آمدند و می‌گفتند انگار مادرم را دیدم، انگار عمه‌ام بود، انگار خاله‌ام بود… این همذات‌پنداری و باورشان باعث شده که نقش بر دل‌شان بنشیند. شاید همین تصویرسازی و حسی که منتقل می‌شود، دلیل این ارتباط عمیق است.» 

دیالوگ‌هایی که به تنهایی اجرا می‌شوند

تفاوت اجراهای کتاب صوتی به خصوص کتاب‌هایی که مانند سووشون دارای گویندگان متعدد هستند و هرکس اجرای یک نقش را برعهده دارد، با نمایشنامه رادیویی در این است که در اجراهای نمایشنامه‌ای گویندگان معمولا با هم تعامل دارند و با توجه به اکت‌ها و لحن بازیگر مقابل به ایفای نقش خود می‌پردازد. در اجراهای کتاب صوتی این امکان برای گوینده وجود ندارد، در اغلب موارد او به هیچ‌وجه امکان تغییر کلمات و جملات کتاب را ندارد، چون اکثر ناشران اصرار دارند که متن کتاب مکتوب، در نسخه صوتی آن هیچ تغییری نکند.

بنابراین هر یک از گوینده‌ها به ترتیب به استودیو می‌آیند، قسمت‌های نقش خود را اجرا می‌کنند و می‌روند. موضوعی که شاید در نگاه اول چالش‌برانگیز باشد، اما خود گوینده‌ها معتقدند با وجود ناظر تولید که حس و حال و فضای قسمتی که باید بخوانند را به آن‌ها یادآوری می‌کند این موضوع مشکلی به وجود نمی‌آورد. 

فریاد موسویان (گوینده نقش یوسف) در این باره می‌گوید: «برای ضبط این اثر، خودم کتاب را از ابتدا تا انت‌ها به‌طور کامل مطالعه کردم. البته ممکن است برخی گویندگان فرصت مطالعه کامل کتاب را نداشته باشند و صرفا بخش‌هایی را که مربوط به شخصیت خودشان است، بخوانند. در فرآیند ضبط، دیالوگ‌ها و کاراکترها از یکدیگر جدا می‌شوند.

 به این ترتیب، برنامه‌ای تنظیم می‌شود که مثلا در یک روز مشخص تنها دیالوگ‌های مربوط به شخصیت یوسف ضبط شود و من در آن زمان فقط دیالوگ‌های مربوط به این شخصیت را می‌خوانم.» او این شیوه را مخل حس و حال گوینده نمی‌داند و اضافه می‌کند: «ببینید، بخشی از این مربوط به تجربه گوینده است که باید فضاسازی کند، اما در این فرآیند، بخش زیادی از فضاسازی و هدایت حس و حال اجرا بر عهده ناظر ضبط یا کارگردان اثر است. معمولا یکی از افراد حرفه‌ای و آشنا به کار در استودیو حضور دارد و کارگردانی پروژه را بر عهده می‌گیرد.

ایشان توضیحات لازم را ارایه می‌دهد؛ مثلا شرایط و فضای داستان را برای دیالوگ خاصی توضیح می‌دهد و نحوه بیان و حس لازم را راهنمایی می‌کند. البته این شیوه کار ممکن است چالش‌برانگیز باشد، اما اگر گوینده پیش‌تر کتاب را به‌طور کامل مطالعه کرده و با داستان و شخصیت موردنظر ارتباط برقرار کرده باشد، این فرآیند برای او بسیار آسان‌تر و روان‌تر خواهد بود.» 

سحر بیرانوند نیز معتقد است با اینکه اجراها به صورت انفرادی بوده هماهنگی میان گویندگان کاملا در این اثر به وجود آمده و به‌ویژه این هماهنگی بین صدای او و گوینده نقش یوسف (آقای موسویان)، به اثر جان داده است: «برای خود من نیز جالب بود که صدای من و آقای موسویان (نقش یوسف) با یکدیگر هماهنگی خاصی پیدا کرده است.

من صدای ایشان را بسیار دوست دارم و ایشان یکی از گویندگان برجسته هستند. صدای آقای موسویان ویژگی‌هایی مانند قوت و استحکام دارد که بسیار مشابه به شخصیت آزادی‌خواه و عدالت‌طلب یوسف است. صدای پایدار و قدرتمند ایشان، بسیار با ویژگی‌های شخصیت یوسف همخوانی دارد. صدای زری قالب نازک همان صدا باید باشد.» 

چرا کتاب صوتی سووشون مهم است؟ 

نکته جالب درباره گویندگان کتاب‌های صوتی این است که این دسته بازیگران با کتاب انس و الفت خاصی نسبت به دیگر بازیگران دارند. اینها دو دسته هستند یا از قبل به کتاب علاقه داشته‌اند و به دلیل همین علاقه سراغ این کار آمده‌اند یا کار طولانی مدت در این زمینه، اجراهای متفاوت و خوانش‌های متعدد کتاب در استودیو، باعث شناخت و پیوستگی آن‌ها با این یار مهربان شده است.

گویندگان کتاب اغلب سلیس و روان صحبت می‌کنند، دایره واژگان‌شان از مردم عادی بسیار وسیع‌تر و دانش گسترده‌ای پیدا کرده‌اند. سحر بیرانوند می‌گوید: «باور کنید خیلی وقت‌ها کلماتی استفاده می‌کنم که دوستانم تعجب می‌کنند. می‌گویند این کلمات را قبلا نشنیده بودند و آن‌ها احساس می‌کنند که انگار این جملات را از کتاب‌ها بیرون آورده‌ام.»

و اضافه می‌کند: «کتاب صوتی علاوه بر اینکه من را به دنیای جدیدی از داستان‌ها و شخصیت‌ها می‌برد، به تقویت ذهن و دانسته‌های من نیز کمک می‌کند. اگر قبلا مثلا سالی صد کتاب می‌خواندم حالا سالی دویست کتاب می‌خوانم. این حرفه نه تنها به من این امکان را می‌دهد که داستان‌ها را برای مخاطبانم روایت کنم، بلکه خودم نیز از این فرآیند بهره‌مند می‌شوم.»

آن‌ها برای اجرای یک کتاب معمولا کتاب‌ها یا مقالات دیگری نیز می‌خوانند که مکمل شناخت آن رمان خاص یا هر نوع دیگری از کتاب است که قصد اجرایش را دارند. موسویان در این باره می‌گوید: «برای درک بهتر شخصیت یوسف و تحلیل دقیق‌تر او، علاوه بر مطالعه این رمان، کتاب‌های تاریخی و جامعه‌شناسی مرتبط با آن دوران را نیز مطالعه کردم. این مطالعات به من کمک کرد تا عمیق‌تر به شخصیت یوسف و نقش او در داستان پی ببرم.» 

با توجه به این امر، نظر این گویندگان درباره اهمیت تولید کتاب صوتی از یک سو و اهمیت رمان سووشون از سوی دیگر می‌تواند حایز اهمیت باشد. کسانی که به اتفاق کتاب صوتی را راهی موثر برای زنده نگهداشتن آثار کلاسیک و نزدیک کردن نسل جدید به ادبیات می‌دانند. مسلمی این فرمت را برای نسل جوان، به‌ویژه کسانی که فرصت مطالعه ندارند، ضروری و الهام‌بخش می‌داند.

او که از کتاب نخواندن دخترش ناراحت بوده، حالا می‌بیند که دخترش با شنیدن کتاب‌های صوتی بخشی از دغدغه او را حل کرده است: «یکی از دلایلی که به کتاب‌های صوتی علاقه پیدا کردم، این است که می‌بینم نسل جدید، مثل دخترم، کمتر اهل کتاب خواندن هستند. این موضوع همیشه من را ناراحت می‌کرد، اما حالا وقتی می‌بینم در ماشین، کتاب‌های صوتی طولانی مثل کلیدر را گوش می‌دهد و از آن‌ها لذت می‌برد، برایم خیلی جالب است. 

فکر می‌کنم چقدر خوب است اگر جوان‌ها، حتی در لحظه‌های تنهایی‌شان، در ماشین یا سفر بتوانند از این کتاب‌ها استفاده کنند. دوست دارم که از این طریق، حتی کمی، تاثیرگذار باشم. دوست دارم کمک کنم تا مردم، حتی اگر شده از طریق گوش دادن، بفهمند کتاب‌ها چقدر می‌توانند دوست و همراه خوبی باشند و چقدر می‌توانند به آن‌ها کمک کنند.» 

متخصص معتقد است که کتاب صوتی، با افزودن لایه‌های احساسی، گاه تجربه‌ای متفاوت و حتی عمیق‌تر از خواندن کتاب فیزیکی ارایه می‌دهد: «چه ایده فوق‌العاده‌ای است که یک هندزفری در گوش بگذارید و به کتاب صوتی گوش دهید.

 وقتی کتاب را می‌خوانید، خودتان تخیلی از داستان و شخصیت‌ها در ذهن می‌سازید. حالا تصور کنید شخص دیگری با صدایی متفاوت و همراه با چند گوینده و بازیگر، آن کتاب را برای شما روایت می‌کند و با صدایش رنگ و جانی تازه به اثر می‌بخشد. این نوع تجربه ممکن است حتی دیدگاه شما را نسبت به آن کتاب تغییر دهد. کتاب صوتی مخصوصا برای دانشجویان یا افرادی که دوست دارند کتاب بخوانند، اما وقت کافی ندارند، گزینه‌ای ایده‌آل است.

شاید خود من هم جزو کسانی باشم که گاهی فرصت مطالعه ندارند، اما گوش دادن به کتاب صوتی این امکان را به ما می‌دهد که حتی در لحظات کوتاه بیکاری، با ادبیات و داستان در ارتباط باشیم.» موسویان نیز در این باره معتقد است: «این نکته بسیار حایز اهمیت است که رمان سووشون حتی برای افراد عادی جامعه نیز اثری ارزشمند محسوب می‌شود. اگر فرصت مطالعه این کتاب را ندارند، شنیدن نسخه صوتی آن نیز تجربه‌ای ارزشمند خواهد بود.» 

کتاب صوتی سووشون با ۴۰ گوینده تهیه شده است. کسانی که حتما جای‌شان در این گزارش خالی بود اما محدودیت‌ها اجازه گفت‌وگو با تک‌تک ایشان را نداد. همچنین تهیه‌کننده، ناظر تولید، صدابردار و… همه افرادی هستند که با تلاش‌ها و زحمات آن‌ها یک اثر شنیدنی و دلپذیر می‌شود. حال که به پایان این گزارش رسیدیم جمله‌ای از رمان سووشون در ذهنم مرور می‌شود. آنجا که زری می‌گوید: «آدم باید در این دنیا یک کار بزرگ‌تری از زندگی روزمره بکند. باید بتواند چیزی را تغییر بدهد…» و به این فکر می‌کنم کار تهیه‌کنندگان کتاب صوتی نیز از این اصل جدا نیست، هر کسی که برای کتاب‌ها کاری می‌کند کار بزرگ‌تری از زندگی روزمره انجام می‌دهد.