جاذبه و دافعۀ نقش منفی‌های سینما

در کارنامه زنده‌یاد صدرالدین حجازی که به تازگی درگذشت، چند نقش منفی وجود دارد که شاید مهم‌ترین آن بازی در نقش «خولی» درسریال مختارنامه به کارگردانی داوود میرباقری بود. مأمور آوردن سر بریده حسین‌بن‌علی‌ع از کربلا به کوفه نزد ابن‌زیاد. از آن نقش‌ها که نه فقط منفی که منفور هم هست و ایفای آن‌ها نه تنها به مهارت بازیگری که به جسارت بازیگر هم نیاز دارد.

به گزارش عصر ایران؛ جالب اینکه خود او در میان چند پیشنهادی که کارگردان سریال به او داده بود، خود نقش “خولی” را انتخاب کرده و در این باره گفته بود:

«روزی که آقای میرباقری مرا برای این سریال دعوت کرد ۵ نقش به من پیشنهاد شد. ۴ نقش سراسری بود، یعنی در هر ۴۱ قسمت بازی داشت، اما فقط نقش خولی سراسری نبود. می‌دانستم خولی شخصیت عجیب و غریب و خاصی است و به خاطر همین خولی را پیشنهاد دادم.

داوود میرباقری با من تماس داشت و گفت: پنج نقش را برای تو در نظر گرفته‌ایم که جز خولی، مابقی از قسمت اول تا آخر سریال، فضای کار دارند، اما «خولی» یک اپیزود بلند است؛ در نقش‌های دیگر پول فراوان و در «خولی» حال و احوالات دیگر؛ تا گفت خولی حالم خیلی خوب شد! ترجیح دادم «خولی» را کار کنم و از او خواستم با خولی بیشتر ارتباط برقرار کنم؛ چند ماهی وقت داشتم و به مطالعه، تحقیق و تفحص پرداختم تا «خولی» خوبی برای مختارنامه باشم.»

نقش‌های منفی گرچه به دلیل خصلت‌های رفتاری کاراکتر، دافعه‌برانگیزند، اما به لحاظ دراماتیک واجد جاذبه‌های نمایشی‌اند. دقیقا مثل نقش یزید در تعزیه‌ها که شخصیتی است منفور و ایفای نقش آن کار هر کس نیست.

در میان نقش‌های منفی، شخصیت‌های تاریخی دشوارتر از نقش‌های روتین است. به این دلیل که آن‌ها شخصیت‌هایی واقعا مغضوب و منفورند و مخاطب از پیش نسبت به آن‌ها احساس کاملا منفی دارد و با این ذهنیت تماشا می‌کند مثل نقش شمر یا ابن‌زیاد در همین سریال مختارنامه.

به قدری بازی در این نقش‌ها خاص است که حتی ممکن است خود بازیگر را هم در معرض نفرت عمومی قرار دهد چنانکه “محمد فیلی” را به خاطر ایفای نقش شمر برخی از مردم در کوچه و خیابان لعن و نفرین می‌کردند. او می‌گفت: «نه تنها فخش خوردم که مادرم مرا سرزنش کرد و برای مدتی با من قهر بود.»

فیلی درباره واکنش مردم به بازی او در نقش شمر گفته است: «وقتی با مردم در خیابان‌ها مواجه می‌شدم واکنش‌های مختلفی داشتند. یک روز دو موتور سوار کنار یک تاکسی من را تهدید کردند و راننده از من خواست پیاده شوم تا یک موقع به ماشین حمله نکنند. یک روز هم در خیابان فاطمی از ماشین پیاده شدم. یک خانم سال خورده که ظاهراً در ماشین مرا دیده بود با کیف به سرم زد. گفتم خانم چرا این کار را می‌کنید؟ گفت چرا این نقش را بازی کردی! گفتم از من خواستند این نقش را بازی کنم؛ و باز با ناراحتی بسیار می‌گفت نه تو نباید این نقش را بازی می‌کردی و نباید شمر می‌شدی. من عذرخواهی کردم و گفتم دیگر شمر نمی‌شوم.»

در گفت‌و‌گویی که سال‌ها پیش با عنایت بخشی داشتم او معتقد بود ثواب کسی که در تعزیه نقش شمر را بازی می‌کند بیشتر است. درباره قبول نقش منفی و ایفای آن و همچنان محبوبیت خود هم گفته بود: «برای این‌که من نقش منفی بازی کردم، اما نقش منفور بازی نکردم. من سعی می‌کردم به آن نقش منفی یی که بازی می‌کردم نوعی حقانیت بدهم، چرا که معتقدم هیچ آدمی ذاتا از مادر بد متولد نمی‌شود، بلکه برخی عوامل و شرایط اجتماعی موجب می‌شود او به سمت کار‌های خلاف سوق پیدا کند.»

مهدی فخیم‌زاده هم که بار‌ها نقش منفی را تجربه کرده و در مختارنامه هم در شمایل «عمر بن سعد» بازی کرده معتقد است نقش منفی قدرت بازیگر را نشان می‌دهد، چون ایفای آن سخت‌تر از نقش‌های مثبت یا خنثی است.

فخیم‌زاده می‌گوید: «من در انتخاب نقش برای بازی به مثبت یا منفی بودن شخصیت فکر نمی‌کنم، بلکه آنچه برای من اهمیت دارد توجه به این موضوع است که کدام یک از شخصیت‌ها پتانسیل و قابلیت بیشتری برای بازی دارند. ضمن این‌که معمولا نقش‌های منفی در مکاتب بازیگری از اهمیت بسیاری برخوردارند و بازیگران حرفه‌ای دنبال بازی در نقش‌های منفی هستند و معتقدند بازی در نقش‌های منفی از پتانسیل و افت و خیز عاطفی بسیاری برخوردار است و برای بازیگران توانا معیار کار است».

از ویژگی‌های نقش منفی این است که اغلب در ذهن و حافظه مخاطب می‌ماند و ماندگار می‌شود چنان که مثلا مرحوم اکبری مبارکه را با نقش ابن‌ملجم در سریال امام‌علی می‌شناختند یا بهاره افشاری هنوز با نقش شیطان در سریال «او یک فرشته بود» به یاد می‌آید.

می‌توان گفت برخی از نقش‌ها اگرچه منفی‌اند، اما نه تنها منفور نیست که حتی محبوب هم می‌شوند که به آن‌ها نقش‌های منفی دوست‌داشتنی هم می‌گویند. مثل نقش نوید محمد‌زاده «در ابد و یک روز» و «متری شش‌و‌نیم».

جالب این که بسیاری از جوایز سینمایی از سیمرغ جشنواره فجر تا تندیس‌های جشنواره‌های جهانی کن و برلین و حتی اسکار به بازیگرانی تعلق گرفته که نقش منفی بازی کرده‌اند.

در همین سریال‌های نمایش خانگی بسیاری از نقش‌های منفی بیشتر دیده شده یا محبوب می‌شوند مثل رعنا آزادی‌فر در نقش سمیرا و جواد عزتی در نقش مالک در سریال زخم‌کاری.

واقعیت این است که نقش منفی گرچه در درون قصه و جهان داستانی درام منفور و منفی است و نقش آفرینی آن‌ها سخت و دشوار است، اما بسیاری از بازیگران این نقش‌ها به شهرت و محبوبیت می‌رسند.

نقش‌های منفی در واقعیت دافعه برانگیزند، اما در اجرا و بازنمایی جذابیت دراماتیک دارند با این همه وقتی نوبت به شخصیت‌های تاریخی‌یی که می‌رسند که مردم -و طبعا خود بازیگر از آن‌ها متنفرند- ایفای نقش آن‌ها هنرمندی بیشتری می‌خواهد و اگر زنده یاد صدرالدین حجازی را با ایفای چنین نقشی به خاطر می‌آوریم نشان هنر اوست.